Biz və Rəsmiləşmişlər

      Dünyada rəsmiləşmələr başlandığı çağ, biz rəsmiləşmədik. rəsmiləşməyimizə iki nədən ola bilərdi. 

• Birincisi biz idik. onda rəsmi olmağı düşünmürdük ya da düşünsəydik də önəmsəmirdik. bəlkə inandığımız bu idi ; " kağızda yazılanlara heç nə verməzlər, hər kəs bilir kim vardır və kim necə dir?!. gerçək olan bir şeyləri necə danmaq olar. yetərincə özümüzə görə varıq, özümüz səhlik, özgələrə də olacaq qədər varıq ! ! ! ! " 
• İkincisi özgələr idi. bizi görə-görə rəsmiləşdirmirdirlər (əlbət qərar da deyil idi onlar rəsmiləşdirələr!). onlar da düşünürdü, biz yetərincə olmuşuq. kağızda olmasaq da olmamışیıq! ancaq özləri istədikləri kimi yoxudular. kağızda istədikləri kimi olmalıdılar. onlar istədiklərini ilk olaraq özləri üçün kağaza gətirib saxlamışdılar. onlar düşünürdülər onda ocur olmasalar da, heç olmasa necə olduq larını istədikləri kimi kağıza çizib, başqalarına sərgiləyə bilərlər. o zaman biri yoxudu gəlib incələyən baxan. hər kəs hər nə deyirdi o da olurdu. dediklər yazılıb, yazılar sənədlənib, sənədlər rəsmiləşdirilib, rəsmilər həkəm olub, həkəmlər də hakım olub qüdrətə minirdilər. başqaları rəsmiləşən zaman, biz özümüz üçün yaşayırdıq. başqaların dediklərinə də baş qoşmurduq. 

     Rəsmiləşmələr rəsmiləşdikdən sonra, özlərində yaşayanlar özələrini yaşayanmadılar. yaşamaq üçün rəsmiləşdirənlərdən izn almalıdılar deyəsən. elə də olurdu. rəsmilər dunyanın hər yerini bürümüşdülər. rəsmi olmayanlar yaşamaq üçün, rəsmi olmuşların çizdikləri təkin yaşamalıdılar. bir bizdən, neçə fərqli bizlər ayrılırdı. hər biz bir rəsmiləşmiş bizə çevrilirdi. birinci biz olanları da qınayırdılar. biz olmağın tərifi dəyişilmişdi. biz, biz olmaq üçün rəsmiləşmişlərdən birlərinin çərçivəsində danışmalıdı. onların çərçivəsində danışanlar onların bizləri olub, çərçivədə danışmayanlar biz görünmürdülər. dunyada rəsmiləşməmiş heç bir bizin varlığına, daha imkan verilmir.

Səlam MİNA

Salam MİNA, 

    Eşidirsiz məni, bilirəm eşidirsiz. hər nə qədər zəng açdım cavab vermədiz. nə eviniz cavab verdi, nə ceb telfunlarız.
    Bəyə de o gün xeylək qonağız gəlmişdi. gəlmişdilər yeni evinizə yola salalar. toy günüzdən çox qonağız varıdı. taza evinizi, toya gələnlərin hamısı tanıyırdı. toya siz çağırmışdız, ama bu dönə özləri gəlmişdilər. 

   Bəy tapşırıqların tapşırmışdı, gələ bilən hər kəs gəlmişdi. toyda ikiniz olsaydız, bu dönə üçləşmişdiz. Ayla ortanızdayadı. AYLA sənin qucağında ora gəldi. həməşəki kimi heç kimin qucağına getmirdi. sizdən ayrılmırdı. bilirdi uzaqlara getdiyizi. istəmirdi bir anlıq olsun belə sizdən ayrıla.

    Hava səhərdən başlamışdı dolmağa. bulutlar bir-bir yığışırdılar. hava belə qaş-qabaq tökmüşdü, adamı qorxudurdu. o günün qabaxki gecəsi yağış yağmağı yuxuda görmüşdüm.

  Qonaqların bir çoxu gəlib çatanmadılar yola salalar sizi. uşaqlardan Şirzad da gələnmədi. çox narahat idi, istirdi ola olanmadı. elə bil işi çıxmışdı. hamımız birlikdə bəyin sevdiyi şeiri oxuyurduq:

Azadlığı istəmirəm

Zərrə-zərrə, qıram-qıram

Qolumdakı zəncirləri qıram gərək

Qıram! Qıram!

Azadlığı istəmirəm

Bir həb kimi, dərman kimi

İstəyirəm səma kimi,

Günəş kimi,

Cahan kimi:

Çəkil, çəkil ey qəsəbkar:

Mən bu yurdun gür səsiyəm:

Gərək deyil sısqa bulaq,

Mən ümmanlar təşnəsiyəm

  Səsimizi hətmən eşidərdiz. Əta-nın da elə bil sənlə dərdləşməyə sözü varımış, bəlkə də sənin dərdləşməyə sözün varıdı. elə düşündüm bəylə birlikdə tehrana gəldiyimiz vaqtın dərdləşmələri kimi idi. Ayla da var idi, gülürdü. IBRAHIM, MİNA, AYLA hansız gülmürdüz ki, elə üçünüz də gülürdüz. səssiz gülürdüz.

deyirəm axı; birlikdə marşı da oxuduq. Abbas bəy Nikrəvan qonaqları "ayrılıq" mahnısıla yola saldı. hamı gedirdi, siz birlikdə yatmışdız. bəlkə də özünüzü vurmuşduz yuxuya. evinizə yerləşən həmi bulutlar başladılar su səpməyə. arxanızca su səpirdilər. yetim balaları su səpmirdilər, suvarırdılar. hərkəs cum-culaq su olmuşdu. bilmirəm yağış sizi tutdu yoxsa yox. ama tutardı. axı sizə yağırdı. yadızdaydı rəhmətlik "Əmani"-ni də yola salanda bulutlar gəlmişdilər. 

bağışlarsız qonaqlarıza yetişənmədik. başımız bir az qatışmışdı. nə illac elədik qonaqlar şama qalmadılar. hamısı getdilər.
 gedənlər elə bil bilmirdilər biz darıxacayıq. biz də qaldıq kənddə. Məmməd Bağır, Behruz, Ağalar, sənin atan, İsmayıl, Nasir, xala oğlun da var idilar.

bilirəm zəng açmayacaqsız, evimizə gəlməyəcəksiz. siz allah vaqt eləsəz yuxumuza gəlin. bilirsiz gözümüz yoldadır.

ADLARDA ÜÇÜNCÜ ŞƏXSLƏ İKİNCİ ŞƏXSİN BİTİŞƏN ƏVƏZLİKLƏRİ

   Türkcə‌nin meyar dilində, adların yiyə‌lik hal‌lanmasında, üçüncü şəxs‌lə ikinci şəxsin bitişən əvəzlik‌lərini eyni işlə‌dirlər. keçmişdən işlənild‌iyinə görə, yazı‌larda elə ocur işlə‌nilir(birinci dönə olaraq kim yazıbsa, ölçü olub yadından çıxıb, yoxsa o olan yerdə elə işlənərmiş bilmirəm, təkcə bildiyimiz ölçü olması dır). meyar dildən qıraqda, Azərbaycanın çox yerlərində ( başa-başı demək olar) adları hallandıranda ikinci şəxs‌lə üçüncü şəxs ayırd olunur. hər bir dildə sözcük‌lərin arasında kümpleks sözcüklər olur, ancaq bir dil ayırdlandıra bilsə, ayırdlanmışın işlətməyə çalışar. türkcə‌də ayırdlandıran səs‌lərin olduğuna baxmayaraq, kompleks‌ləndirən səs‌lərdən qullanmaq nədəni‌ni, iş‌başında olan (daha doğrusu sözləri keçərli olan) dilçi‌lər açıq‌lamalı‌dırlar. Azərbaycanın çeşitli ağızlarında işlənən, ayırdlandıran səsləri burda gətirirəm: Azərbaycanda lap çox işlənən ayırdıcı ək  "v~i,ə,a,ı,u,ü" dir. bu ayırdıcı ək, Iraqda ( Araq ) olan Türkman‌lar da işlədirlər. özü-vü ( özünü ), ağızı-vı ( ağızını ), əli-və (əlinə ), başı-va ( başına) Urmula, Sulduzda " yən , yan" əlamət‌lərdən faydalanırlar.(özü - yən , ağızı - yan, əli - yən, başı‌ - yan). Xoyda da , " - ən , an " işl‌ədirlər. öz-ə‌n ( özə‌n ) , ağız -an ( ağızan ) , əl-ən ( ələn ) , baş -an ( başan )

GÖL QURTULUB DƏRYA OLACAQ

   Uşaqlıqda "göl" deyəndə, kəndimizin ətəyində yerləşən gölü düşünərdim. göl balaca göl idi. Vəldiyan dağlarının ( Vəldiyan dağları Xoy şəhərinin doğusula güney doğusunda yerləşən, Urmu dənizinə yaxın  dağlar dir.) batı ətəyində yerləşən Çeşmə ‌kəndinin kövşənin qurtulacağı yerdə, Ersi , Hə‌şə‌rit ilə Nəvayı kəndlərinin arasındaydı. Xoy çuxuruna aşan son təpə‌lərin arasında da deyə bilərik. Çeşmə kəndinin  yerləri, verimli özü də bol bulaqlı ıdı. kəndin hər yerində bulaq varıdı. bulaq‌ların suyu isə şirin, işmə‌li suyudu.

     Göldən uzaqlaşmı‌yalım. o göl şor gölüdü. yan-yövrə kəndlərlə, Xoydan gəlib orda çimrədilər. kəndimizin əkin yerlərinin suyu isə, Qarasudan(Xoy bölgəsində çay adı dir) gələrmiş. Müsövqulu kəndindən bəndi bağlayıb, suyu yerlərə gətirərdilər. mən o arxdan su gətirməyi görməmişdim, ancaq atamgil deyirdi, çətin işimiş. quyular qazılandan sonra, arxdan su gətirmə kəsildi. quyular işə düşən kimi, şorgöl də qurudu. quyuların suları, birindən sonra qıcırduz oldular. verimli torpaq‌ları yandırıb, bozqıra çevrildi‌lər. çulun satan kənddən qaçıb, şəhərlərə yerlə‌şdilər. hər kəs harada iş tapırdı gedirdi. kənddə qalan‌lar isə əl ayaq‌sızlar oldular.

   Kənddən Xoya gələnlərin içində bizim də ayilə‌miz varaıdı. şorgülümüz qurumuşdu, amma şor dəryamız qalırdı. Salmas bizə yaxın olduğu üçün, ‌Salmas dəryası deyirdik. arada Urmu dəryasına da gedirdik. yadıma gəlir birinci dönə Urmu dəryasına getdi‌k‌də, dərya dalğalanırdı. Salması sovuşub getmişdik, dəryanın qoxusunu Salmasdan çəkirdik. göz işlə‌dik‌cə göy idi göm-göy. dərya qurtulan dəyil idi deyə‌sən. dəryaya açılan hansı yer olduğu yadımda dəyil, amma hər nə idi, orda adam çox idi. qalacaq yerlərdə, yer yoxudu. hər kəs gülürdü. gölə girib, çıxıb, günə‌şə sərilirdi. xanım‌larla ağaların yerləri də ayrıdı.

   Dərya gülürdü, qonaq‌larını güldürürdü. dəryaya düşən, batmırdı. dərya kimsə‌ni batırmırdı. hərdən göz-qulağa dolub, acışdırırdı. bəlkə də dərya oyarırdı. çarası bir xıyar idi, sürtürdün gözə, acılığını alırdı. çox da dərya da qalmaq olmurdu, düzlü su, bir də günəş dərini fırıq çıxardardı.

   Dərya yolunda hər yerdə, quyu vurmuşdular. hərdən qorxurdum, olmuya quyular dəryanı quruda. axı bizim kəndin quyuları şorgölü qurutmuşdu, ‌ torpaq‌ları yandırmışdı. çulun götürən qaçmışdı. uşaq ağlıdı, dərya qurumazıdı. quyuların suyu azaldıqca əkin yerlərinə su çatmırdı. başlamışdılar, suların qabağın kəsməyə, hər yerdə suyun qabağın kəsirdilər. sonra eşidirdik, dərya Urmula Təbrizi uzaq salıb bir-birindən, yaxın‌laşmalı ıdı‌lar. dəryadan keçit yol vururdular. ildən ilə, quruluq olurdu. qabaqkı yağın‌lardan xəbər yoxudu. sular azalırdı.

   Hər kəs əlindən gələni dəryadan əsirgə‌mirdi. biri quyu vururdu, biri suyu bağlayırdı, biri torpaq tökürdü, allahın da yağını azalmışdı. dərya dözürdü. düzün verirdi, suyun verirdi, torpağın verirdi, çörək verirdi, yol verirdi. amma dözümü qurtulurdu. yol çəkilmişdi, sular kəsilmişdi, yağın azalmışdı. dəryanın canı qurtutdurulmuşdur.

   Dəryamız göl olmuşdu, gölümüz quruyurdu. kim bilirdi belə olacağın ! ! ! olacağını bilməyən‌ , neyniyə bilər. təkcə başına döyər. dizin döyər. deyirlər göldən duz yağacaq, düz duz olacaq, şor salacaq, ağ qalacaq, yerləri yandırıb yaxacaq, bomb olacaq.

ya göl qurtulub, dərya olacaq. ya da siz deyin, kimdən öcün alacaq, kim qurtulacaq, kim qalacaq .

                 Görə‌sən gölü kim qurtaracaq, kim qurtaracaq.

SƏSLƏRİN MƏFHUMU(NASİR MƏNZURİDƏN BİR KİTAB)

   Nasir Mənzurunun, ağız lövhə sıra kitab‌larından "səslərin məfhümü ( dil içində dil )" kitabı yayımlandı . bu kitab , başqa kitab‌ların axınında yayılır . yayımlanmada dördüncü kitab olmağına baxmayaraq , ana kitab sayılır .

bu kitabda gedən qonular hər kəsə maraqlı ola bilər « dilə‌lə özəl nnəgi‌ərdən tütüb ( dilçi‌lər , ədəbiyat‌çı‌lar ) , kütlh‌iə qədər » . mənzurunu əlşdırnə‌lərı də maraqlandırdıq‌larına ınanıram . bu kitabda ilk kəz olaraq , dilə fərqli baxılıb . məna yaranmamışdan qabaq , səsə‌lərdə məfhum‌ların yaranmağını vürğülüyür .

bu kitabı alıb oxumağı heç kim qaçırəmamalı dir . kitabı oxuyan çağ , kitab‌la birlikdə səsə‌lər , beynimizdə məfhumlanırlar . elə bil özümüz onlara əl tapırıq . kitab bitəndən sonra , kitab‌da açıq‌lanmayan səsə‌ləri açıq‌lamağa başlayırıq . səsə‌lərin mahnı‌sı səs‌lh‌nib , oınamağa başlayırlar . beynimizin pası‌ alınır .

KİTABA YANSIDANLAR

   Birlərinin ömürlərinin bir kitab‌da yansımasına, kitaba yansıdan kimsə‌lər gərək‌li dir. güclü hakim‌lər pul verib, özlərini yansıt‌dırırlar. kitaba yansıdan‌ların çoxu özləri üçün yansıt‌dırırlar. istə‌dik‌ləri kimi yansıdırlar.

    Yazan‌lar egə‌mənlik‌lə‌rini gerçək fəzada quranmadıqda, əl‌ləri çatdıq‌ları fəzalarda qururlar.  beyinlərində yaranan fəzaların yaradan‌ları onlar olduq‌ları üçün, beyin‌ləri çatdıq‌ları qədər qol-budaq verirlər. istə‌dikləri kimi yarqı‌layırlar.

    Yaratdıq‌larını başqalarına görsətmək istə‌yirlər, hakim‌lərin xoş‌ları gəlməsə onların beyin‌lərində yaratdıq‌ları, günün gun‌ortaçağı ayaq‌larına dolaşa bilərlər. dolaşmalar çətin‌lə‌şəndə, hərdən beyin‌lərində olan‌lar tərsə də işləyirlər. düz başlanqıc yerinə dək, bəlkə də tova düşdükdə dərəni də atlaya bilə‌lər. onda dir ki onların özləri də başqaların kitab‌larına yansı‌ya bilərlər.

   Kitaba yansıdan‌lar, başardıq‌ları qədər istə‌dik‌lərini yansıdarlar. ancaq istə‌dik‌lərinin bütünlüyünün yansımağı ( istə‌nilən kimi ) çox çətin olar, bəlkə də heç olmaz. ‌

ÇƏRŞƏMBƏ

  İli addımlıya-addımlıya sona çatdırırıq. bayram ayının içindəyik.

Dörd çərşəmbə-nin ikisin atlıyıb üçüncüsünə yaxınlaşırıq. bayram yeli isə hərdən əsir.

Bu il qiş dediyin bir şey görmədik. Çillə-lərdən də xəbər olmadı. soyuqdan da. qışımız belə olduqda yayımız necə olacaq, alla bilir.

   Bu ilin də son çərşəmbəsini Tehranda qalmaq məcbüriyyətində olacağam. neçə illərdi daha şal sallıyanmıram. şal sallıyacağım bütün bacalar məni gözlüyürlər. qorxuram gözlüyüb gözlərinə ağ gələ. bir il, iki il, dörd il, tut get illər boyu gözləməli dirlər.
Günah, bacaların özlərində dirlər. sevitdirənlərini küsdürməməli dirlər. bu küsmək elə küsmək dir ki barışmaq istəyəndə də barış olmur. özümlə deyirəm barışım! olmur!

    Buralarda çox Qar-Çiçəyi axtardım tapa bilmədim. novruz gülünü də tapanmadım. ot yandıracağım yeri də.

   Bərəkətlərdən yeddisni neynirəm! bayram sufrası açacağam ki ora quyam! amma roz yumurta buyuyacağam, kənd yumurtasını hardan tapım axı! rozu buyuyacağam özü də qirmizi.

                                  Bilirsiz! qirmizi mubarək olar mubarək.

   Demədiz yumurtaları neynirsən? özüm deyirəm ayrısından eşitmiyəsiz. gəlib tərsə xəbər verərlər. buyanmış yumurtaları özümdən götürəcəyəm yolda bütün dadıb düşüb düyüşəcəyəm . bütün yumurtalar yenilməlidirlər.

                                                    Küsdürülmüş qayıdır.

    Balığı da saxlıyacağm küsülsəm yoldan keçən çaylardan tutam. kim nə bilir bu küsmək nə qədər sürəcək? siz deyin.

   Bilirsiz bəxtim də yoxdur tonqallardan atlanam. curabımı da toxuyublar. yox toxumuyublar. burda yumaq-yün  tapılmır. tapılsada əyirib, toxuyan tapılmır.



                                                 bu yazı keçən il yazılmışdı.

BAYRAM

   Bayram gəlir çatır, hər il də tikrarlanır. Azərbaycan-dan başlanalaraq, dünyanın çox yerlərinə bayram yayılıb. hər yerin yerli adam­larına uyğun bayram dəb­lərini görmək olur. bir sıra yerlərdə bu dəb­lər ağır, başqalarında bir az yumuşaq olur.
   İnsan­lar bir az özlərin aydın fikir, hiss etdikdə "bu dəb­lər keçmişinki dirlər" deyərə­k özlərini modern göstərmək üçün, bütün Bayram dəb­lərini özlərindən sildirməyə çalışırlar. bayram dəb­lərini vurğuladıq­da təkcə o dəb­ləri yozurlar, çox büyük atdım atdıq­da bir yazı yazırlar, bir rəsim çəkirlər inana bilmədik­ləri bir olayı necə yozub, yorub, naxış­lıyırlar allah bilir!!
  Həlbət yazı yazıb, naxış çəkənlər çox da yaxşı iş görürlər, ancaq bu dəyər­ləri özləri yaşaya bilsə­lər yazıları, naxış­ları artıq­raq cana yatar.

    Vurğulamalıyam, bir dəb yaşamasa, zaman sürə­sində aradan gedib, təkcə xatirəsi qalar. sonra birləri də tapılıb onları yeni­dən qurmaq istə­iy­əndə bu istə­mək yaramaz. yaradıq­da ənə­şuş yarar. hər nə­ tərsə yerinə oturub, yeni­dən quran çalışar beyninədə olanı dəb yerinə, millətə versin. gör­ün verdiyi nə çıxıar!? yerin alar, xalqa işlər, xalq ışlə­dərmi!? neçə il yaşarmı ?! əlbət yarayıb, yaramadığını mən qərar verə bilmərəm, ancaq yaşadığımız illərin təcrübh­si bünün tərsini gösədir. demək olar yaşayan hər bir əsər xalqın yararlandığı olayların axının­da olsa o yerinə oturar.

   Haçandan yaranmağı bilinməyənlə neçə min illərdən qalan dəblərin və kimin yaratdığı bəlli olmayan dəb­ləri açıq­lamaq bu asan­lıq­la olmaz. millətlərin uzun zamanlarda oluşdurduq­ları dəb­lər, zaman sürə­sində tapdalanıb, yontalıb çoxlu donlara girib, aşamaları aşdırıb bizə gəlib çatıb. bu dəb­lərdə din, əfsanə, üstürə, elm, xürafə və . . . . yaşayır.
  Dəb­lərin hansı yeri hansı donu geydiyini bilmək daha çətin dir. bir sıra dəblərin, nədənin bilmə­diyimizdə onu silib qırağa qoymaq büyük yanlış­lıq dir. "Levi İştravsın" Güney Amrıkanın yerli xalq­larının arasında apardığı araşdırmalarda, keçmiş­dən qalan yaşam tərzlərində ayın düşüncə(mithical thought) yaşadığını vurğuluyur;
  Bugün burda olan bilgi­lər onu çözə bilmə­dik­ləri üçün onları geri qalmış düşüncə adlandırırlar. belə adlandırmağın təkcə nədəni bir yönlü baxış­lar dir.

   Bayram­dan uzaq düşmüyə­lim, yer dolanır, günə yaxın­laşır, yer qızır lütlənir, hər nə var içində eşigə tükür, bir şey qalmadıq­da sozalır, saralır gündən uzaqlaşır, lütlə­şdiginə görə ağ don geyir, yer donur, bir daha günə yaxınlaşmaq istə­dikdə bayram olur.
   QIş bütün qış­lığı­la başa çatdıq­da yerin canlanmasının xəbəri, bayrama bir ay qalmış­dan yer göyü bürüyür. bu olayı qutlamaq, belə bir durumu yaşayan yerlərdə yaşanar, yaşamadıq­da düşünüb yaşada bilməz. dəblər yaşamda olan dəyərləri abardıb saxlamaq üçün oluşublar.

   Od-un dəyərini soyuq­da yaşayan insanlar bilər. keçmiş zamanlar ocaq­larının söndüyündə yenidən odu yandırmaq çətin olar. bu çətinlik qışda iki qat artar. bəlkə də onların hayatlarının sonuna apara. elə ona görə­ də ocaq qutsal bir anlam tapır. ­ 

   Zumarın sona çatdığı­la birgə qışın qarqışından qurtulub bir il daha yaşamaq imkanı tapan insanlar təkcə bayram adını belə bir olaya verə bilərdilər. verdilər. bayramı düşündükdə hər nə­ yeni­dən doğulur  yeni­dən başlanır. hər nəyi yeni­dən başlamağa neynəmə­liyik, bu sevinci bütün insanlarla paylaşmalıyıq. qar-la qış aramıza ara saldığı insanları izləyib tapmalı­yıq. diri qaldıqlarına sevinib, ölənləri xatırlayıb, hayatı olduğu kimi yaşamalıyıq.
Bayram özü hər nəyi deyir. hər bir başqa olayın əzizə­mhəsinin başqa adı olmalı dir. quyruq doğur, sunay olur, halay çəkilir halay puzan oyanır, gündüz daralır, gecə uzanıb, çilləsinə çatır.

   Kosalar yola düşür, kiçik çillə gəlir, bayram yeli əsir ( və`də yeli ), son ayın çərşənbə­ləri süvşdürülür, axır çərşənbə keçir bayram gəlir, il dönür. bayram sufraları açılır. bərəkətlərdən yeddisi sufralara qoyulur . hər kəs tapa bildigi, bərəkətlərlə  sufrasını bəzəyir.

  Bərkətlərin yeddisi :

1 - Torpaq bərəkti: Qovurqa, Buğda, Torpaq 

2 - Sü bərəkəti: Balıq, Sü

3 - Ağac bərəkəti: Alma , İdə , Girdəkan(Cəviz) . . .

4 - Mənəvi Göy bərəkəti: Quran

5 - Alış­-Veriş bərəkəti : Pül , Sikkə

6 - Heyvan bərəkəti: Yumurta

 7 - Göyərməyin bərəkəti: Göy Becərtmək

   İslam gəlmə­miş­dən öncə bayram təkcə elə il bayramına deyilirdi. ancaq islam gəldikdən sonra daha iki olaya bayram adı verildi: Qurban bayramı , Fitir bayramı. bu iki bayramda da yeni­lənmək olur. mənəvi yeni­lənmək. içəridən pis­likləri arıtlamaq bayramı. bayram tək deyildigində bilinir il bayramı dir, qurban bayramı­la fitir bayramını dedikdə qurban la fitiri gətiririk. qum qədir də seyidlərin bayramı adlanır. keçmişə­dən qalan dəb­lər din gəldikdə aradan getməyib təzə don geyir. dinilə uyğun­laşır.

   Sonunda artırmalıyam bərkətlərdən yeddisi `Nasir Mənzurı`-­nın Dilmac­ dərgisinin 34-ci sayısında çap olduğu ayın düşüncə mətləbindən alınıb.

Bayramız mubark olsun .

   Yumurtaları qırmızı buyayın. qırmızı balıq­da yaddan çıxmasın. quvurqaya da töv verin. idə, qırmızı alma, göyərtmiş göyün qırmızı qurşağı da yaddan çıxmasın. əlizə xına da qoyun qırmızısı buyanmış yumurtaya çalır. yumurtaları düşün mən gəldim. 

KİTABLARA YANSIYAN KİMSƏLƏR

   Görürsən, bir nəfərin bütün ömrünü bir kitaba yerləşdirib, yayırlar. əlbət, yaşayış‌ların yazılmağı hər kəsə qismət olmaz. yaşayış‌ları yazın‌lar, toplumun etgi‌li adam‌ları olurlar. genlə‌likdə tanıla bilənlər isə, bir nəsil‌lərin arasında barmaq sayı ola bilir.

   İnsan‌lar bir kitaba yansımaq üçün, çevrə‌lərində olan kimsə‌lərdən fərqli oynuyurlar.

   Fərqli oynadıqda, yaşayış‌ları diqqət çəkir. oynayanların durum‌larına bağlı, yaşayış‌larında çətinlik‌lər ilə üzlə‌şirlər. kitab‌lara yansı‌yan‌ların, genəl‌lik‌də ortaq özəl‌likləri var dir. bu özəl‌lik onların, bir kəs‌ləri yansımamaq‌ları dir. beyin‌lərində olan düşüncə‌lərin qoruqçuları dırlar. ola bilsin bir düşüncəyə, neçə nəfərlər liderlik etsin‌lər. daha düz açıq‌laya bilsəm, belə demə‌liyəm. onlar başlanqıc olurlar .

   Başlanqıc kimsə‌lərdən başqa, kitab‌lara yansı‌yan‌lar, hakim‌lər olur. hakim‌lər güc qaynağı sayıldıqda, bir toplumu beyinlərə görə fərqli yerə sürük‌lüyə bilərlər. hər halda hakim‌lərin olduq‌ları yer, tərpənməyi gərəkir. tərpə‌nişdən asılı olaraq, hakim‌lər hər zaman, kitab‌lara yans‌ıyırlar.

    Kitab‌lara yansı‌yan‌lara fərqli səviyə‌də yanaşmalar olur. bir sıralar, öz millətlərinin arasında qalır. barmaq sayı‌ları dünyalaşırlar. bir sıraları öz yüz illiklərində qalırlar. hər dən biri də əbədıilə‌şirlər. əbədi‌ləşmə‌lər, dünyaya verdikləri ətgi‌lərdən asılı olur.

    Əbədi‌ləş‌ənlərin içində kötüləri də olur. bəlkə də sonradan kütə‌lnirlər. ya da sonradan arındırılıb, gələcək nəsil‌lərin yayqın adlarından olurlar.

DAŞ OLMAQ

   Daş olmaqdan, dönüş yox dir. daşı əymək olmaz. daş dəyişilməyə yuotanılmalı dir. daşdan yontalanmışlar bir daha o daşa qayıtmazlar. yontanılmasa, bölünmə‌li dir. bölünmüş daşı heç nə ilə, bütün daşa çevirəmək olmaz. yapışqan‌la yapışdırsaq zora düşəndə yapışdırılan yerdən qopar. daş bütünlüyünü saxlamağa, bölünməmə‌li dir. bəlkə də daş olmamalı dir.

   Daş olmaqdan çətini daş kimi yaşamaq dir. düşdüyü yerdə qalıb, özünü tərpət‌mir. qaldığı yer onu başqaları tərpət‌məyə gücü olmayana kimi dir. güc çoxaldıqda yerindən oynayır.

MƏNƏM DAŞQAPI

    Söz verdi, ürəyində olan sözlərini bir kəs‌lərə çatdıra. bu söz hər kəs danışan söz idi. hər kəs danışan sözü ni‌yə çatdırsın, bilmirdi. söz dediyin, şəhərdə olan daş-qapı‌nı uçutmaq idi.

   Daş‌qapı çoxdanın daş‌-qapı‌sı idi. üstundən illər, günlər keçmişdi. kəçemişdə ötən‌ daş‌-qapı‌ya bir təpik vurub keçmişdi. daş‌qapı laxlamışdı. daş‌qapı‌nı allah saxlamışdı. lax qapı‌dan keçmyəə hər kəs qorxurdu. keçən bir təpik vurub keçirdi. dalına baxırdı. başını oğurluyurdu. boynunu qısırdı. qapı titri‌yirdi. keçən tez mısırdı.

Hər gün qapı‌nın ləxşeh‌l‌iyi çoxalırdı.

  Hər kəs qapı‌dan danışırdı. han-han ıdı xalqın başına yıxıla. daş‌-qapı tərpəndik də şəhər tərpnirdi. hər kəs yırqalanırdı. deyə‌sən qapı‌ şəhərin dirəyi idi. hər kəs bu qapı‌dan qurtulmaq istəyirdi. qapı olmadıq‌da, boyun‌lar qısılıb, gözlər yumulmuyacaydı.

    düşünürdü qapı yıxılsa, şəhərin üstünə yıxılacaydı. yox şəhəri baş əüstə quyluyacaydı. şəhərdə olan‌ları basdıracaydı. bilirdi ancaq deyə‌nmirdi. şəhərin darqaları bir kəs qapı‌dan yana olsaydı, basıb döyərdi‌lər. heç kəs qapı‌dan yana ola bilməzdi. əlbət duranlar da olurdu, ancaq onları da sıxma-boğmaya salırdılar. əllərində hər nələrin alıb qovurdular. hər dən quvlan‌lar, şəhərə qayıtdıqda küçələrdə qalırdılar. o da istərirdi, daş-‌qapı‌dan yana ola. daha doğrusu yanaydı. ancaq istə‌mirdi quvula. qotxurdu boğula.

  Taxma adlarla yana duran‌lar var idi. döyənc, daşlı qaya, qap-qaşıq, şəhər-daşı , qapalı şəhər, dirə‌k, kürə‌k, daş ürək kimi adlar eşidirdi. ancaq bilmirdi kimlərdi .

  Sözün tütmüşd . daş‌qapı olacaqdı. daş‌qapı oldu. hər kəs də bildi bir daş‌qapı var. daş‌qapı olmamışdan da daş‌qapı‌nın olduğunu hər kəs bilirdi. istirdi daş‌qapı‌nın içinə girə, hər gün bir yerində ola.

   Gecə‌lər yuxuda daş-‌qapı olurdu. gələn gedəni görürdü.  daş‌qapı‌nı dağıtmağa döyürdülər. dibini oyub  sü bağlayırdılar.  şəhərdə olan‌ların çoxu daş‌qapı‌nı sevirdi‌lər . sevincdən daş‌qapı‌ya təpilirdi‌lər. daş‌qapı titri‌yirdi. a sevnə‌ləri çox idi. onun üçün ölənləri  görürdü. ölümünə and içirdilər.

   daş‌qapı hərdən daş olmaqdan doyurdu. taxta, dəmir olsaydı, indi‌yə dək yüz yol dəyişilmişdi. bu qədər də şəhərə batmamışdı.

   Hər kəs şəhərdə daş-‌qapı olurdu. şəhərdə qapı‌‌lar doyulurdu. kim olduq‌ları soruşulduqda, qapı dalından səs gəlirdi; aç qapı‌nı, mənəm daş‌qapı.

QAXINC

   Özünü biləndən, üzünə söz gələrdi. gördüyü işə‌lərin hamısını başına qaxınc olardı. gördüyü işələr təkcə ona yox bütün tanış‌larına qaxınc ıdı. tanış‌lar öz aralarında, onu ələ salıb gülsəydi‌lər də, çalışardı‌lar qoymasın‌lar başqalarının gülüncü olsun‌lar.

   O bilirdi, gələn sözlər, onun ki yox, ona tay düşünmüyən‌lərin‌ki idi. böyüdükcə, düz işlə‌di‌ ilə, düz düşündüyünə inanırdı. evlərindən sonra başqalarının qaxınc‌ları iki, üç dəfə olmadı. hər kəs yerində oturmuşdu. gülənlər də üzdə gülmürdülər. heç kəsin ürəyin sındırmağın istə‌məzdi. yavaş-yavaş danlamaq‌lar başlanmış‌dılar. kimsə daha gülüncdən söz danışmırdı. sözləri palaza bürün elinən sürün idi.

    Düşünürdü, eli palaza bürüyüb, uçuruma sürürdülər. uçuruma getməyə‌ni ələ salıb, elin qaxıncına qoyurdular.

TOPLUM GÜVƏNCİ

   Güvənci iki yerə bölmək olar: 

Birey‌səl güvənc‌; birey‌səl toplum içində olan‌ların birbirlərinə güvəndikləri dir.

toplum güvənci; dünyada olan toplum‌ların aralarında olan güvənc‌ dir.

     Keçmişdə‌ki dünyada bir bölgə‌də olan toplum‌ların arasında güvəncin olub-olmadığı söz qonusu idi. hər dən də olurdu, bölgə‌dən uzaq ölkə‌lərin arasında, güvənməklər ortaya gəlirdi.

   İndiki dünyada güvənmək‌lər bölgə‌səllik‌dən çıxıb. toplum‌lar bölgə‌lərə baxmayaraq özlərinə, güvənə‌bilən devlət‌lə toplum‌lar axtarırlar. bir-birinə tam güvənən‌ iki millət tapılsa, yəqin onlar bir millət dir. daha doğrusu, hər toplum təkcə özünə tam güvənə bilər.

    Güvəncin tam olmadığına baxmayaraq, dünyada ölkə‌lər öz güc‌lərindən asılı, başqa devlətlərə güvənmək zorunda qalırlar. özlərinə güvənc yeri qazanan ölkə‌lər güvəncin qarşılığında güvəndik‌ləri toplum‌lara özlərindən pay verirlər.

Tam güvənc‌də olan toplum, yox dır. ancaq lap yuxarı gövənc, özlərinə güvənən toplum‌ların dır.

bireysəl güvənc

    Uşaqlıq‌dan, bir‌kəs‌ləri özümüzə yaxın bilib, onlara arxalanıb gün keçitmişik. elə o günlərdən, birlərinə güvənməyi öyrənmişik. darda qaldığımız zaman‌lar, onların yardımına inanmışıq.

    Bizə arxa duran‌ların güclərinə dayanaraq, ayağımızın ölçüsünü tapmışıq. boy atıb böyüdükcə, başqalarının güvəncini qazanmağa çalışmışıq. yeni güvənc alanları, özlərilə sorumluluq‌lar da gətirib‌lər. bu sorumluluq‌lar, uşaqlıqdan güvəndiymiz kimsə‌lər ilə qarşı durmağa nədən ola bilir. onda, seçmək zorunda qalarıq. yeni güvənc qaynağı, əsgi güvənc‌lərimizin yaratdığı qadağaları pozmağa görə çəkici olur.

   Yeni güvənc qaynağı yeni olduğu üçün, onu saxlamağa çalışdığımız zaman, keçmişdə güvənən‌lərimizdən uzaq‌laşırıq. belin bağlanan yeni arxa‌‌daş‌ların nə qədər bərk olduğunu çətin‌li‌yə düşən çağ‌larda anlayırsan.

    Güvəndik‌lərimizi dəyişməyə alışırıq. güvəncimizi əldən verdi‌gimiz dönələrin hər birində,  yeni öyrəndik‌lərimiz olur.

     Yavaş-yavaş öyrə‌nir‌ik özümüzdən sonra kimsəyə güvə‌nməyək. daha bir sözə yetiririk; ilk güvəndik‌lərimiz  kimsələr sonra güvəndiyimiz hər kəsdən çox güvənmə‌li imişlər. toplum‌da hər kəsə güvə‌nməməyimizi öyrənirik. biz güvə‌nmə‌d‌iyimizdə başqaları da bizə güvənmirlər. güvənc olmayan yerdə hər yer uçuruma dönüşür.

deyir: məndən sonra bilib danışan yoxdur deyəsən?

   Qulaq‌larında, beynində olan‌lar ağıza gəldikdə eşidilir. qulaq‌lar eşitdik‌lərini önərmə‌sinlər neynə‌sinlər ? ! nə eşidir düşündük‌lərinə bənzəyir. eşit‌dik‌lərindən, dedikə‌lərini yaxşı deməyə maraqlanır. bir daha qulağındakı‌lar  istədiyi ikimi olur. düşündük‌ləri, danışdıq‌ları, eşitdik‌ləri üst-üstə düşür.

   Necə olar, eşitdik‌lə dedik‌lərini yaza. yazdıq‌larını oxuyub, eşidir. yazdıq‌ları yoldaş‌lara oxunulur, nəzərlər soruşulur. yenə özünü eşidir. demək onlar da onun kimi düşünürlər.

   Həm yazır, həm danışır, həm eşidir, sonunda düşünür hər nə birdir. birdən utqunur, utqunanmır. yadına düşür soyuq dəyib. qulaq‌ları tutulub. amma yenə də o dedikə‌lərini hər kəs deyir. yazdıq‌larını yazır. yorulur gözlərini yumur. yenə də özünü yuxuda görür. özünə gülür.

XOCALI FACİƏSİ; musəlman‌ların otanc‌lı yenilmələ‌rinin ardı

     Bölgəmiz ( orta doğu ) tək‌allah‌lıq din‌lərinin, yetişdi‌iy bölgə sayılır. ortaduğu, mədəniyyət‌lərin yarnıb, toqquşan yeri dir. ortaduğu da, tarix xatırladığı qədər toqquşmamış yüz‌illər, on‌il‌lər bəlkə də il‌lər olmayıb. hər zaman burda yaşayan‌ların din, dil, yaşam‌tərzi fərqlik‌ləri, onların aralarında toqquşmalara nədən olub.

     Dünyada üç böyük ibrahimi adlanan tohidi din‌lərin, müqəddəs torpaq‌ları orta-doğuda dır. bu din‌lərin arasında yəhud dinində olan adam‌larının say‌azlığını nəzərə alsaq, böyük savaş‌lar xırıstı‌yan‌larla müsəlman‌ların arasında olub.

      ‌Xaç savaş‌ları, yetdi‌yüz il sürdü. bu savaş‌ların sonunda müsəlman‌lar ilk baxış‌da qazandıq‌larına baxmayaraq, xırıstı‌yan‌ların oyanış‌larına səbəb oldu. üz-üzə savaşda müsəlman‌lar qazansalar da, xırıstı‌yan‌lar müsəlman‌ları içə‌ridən yenməyi düşündülər. necə ki son yüz ildə xırıstı‌yan‌lar istə‌dikləri yerlərdə istə‌dik‌ləri içsləri görüb‌lər. xırıstı‌yanlıq‌ görüş‌ləri kiçik bölgə‌lərdə aydın görülsə də, böyük alanlarda ayınlaşmaqdan gizlədiliblər.

    Aşkarda xırıstı‌yanlıq, xırıstı‌yan‌ların tarixi toqquşma yerlərində üz verib. ona görə də Azərbaycan, xırıstı‌yan‌ların həcmə‌sinə açıqca məruz qalıb. azərbaycan‌da xırıstı‌yanlıq görüşülə neçə dönə soy‌qırım‌lar olub. birinci dünya savaşında, Azərbaycanın urmu, Salmas , Xoy bölgə‌lərində soyqırım üz verib. onla birlikdə Bakı, Quba, İrvan və bir çox başqa yerlərdə üz verib. bir ömür azərbaycanlı‌ların egəmənlikələri altında rahat yaşayan erəməni‌lər, macal tapdıqda əllərindən gələni əsirgə‌mə‌dilər.

   Müsəlman‌ların yenilmək vaqtında, müsəlman‌lar birbirlərilə düşmanlığa başladılar. bu düşmanlığın toxumunu xırıstı‌yan‌lar səpsə‌lər də, müsəlman‌lar yeritməmə‌li dirlər.

    Yirmi il öncə erməni‌lərin yaratdığı soy‌qırımına, azərbaycanlı‌lardan başqa müsəlman‌lar təkcə baxdılar. yuxarı başı pis‌lə‌dilər. onların içində erməni‌ləri dəstək‌ləyənlər də oldu. ancaq bütün xırıstı‌yan ölkə‌ləri erəməni‌lərdən yana oldular. qırlan‌lar azərbaycanlı‌lar oldu. qadağalar da elə azərbaycanlı‌lara kəsildi. özü də, amerika, rusya, fəransa, inəgliz və bir çox başqa demokurat simgəsi olanların öndərlikləri ilə.

DUVARLARIMIZI ÇƏKİB QAPILARIMIZI QOYMALIYIQ

    Azərbaycanda bir para kəndlərinin, hasar duvarları‌la, qapı‌ları olmaz. ancaq hər evin örüşü bəlli olar. hər kəs də bu örüşü tanı‌ıyb, yol elə‌məz. biri istə‌sə bu evlərə yaxınlaşa, örüşə girməmişdən, ev yiyə‌sini səslə‌mək‌lə orüşlərinə girəməyi bilindirər.

   Ev yiyə‌si qonaq istə‌mirsiz ? ! evdə biri var ? ! ya allah ! , ay bala heyvan yumulmasın ! və buna tay oyarlamarla evlərə yaxın‌laşarlar. kənədlərdə yaşayan‌ların, kəndi özlərinki bildikdə qoyduq‌ları qural‌larla addım‌layal‌lar. qural‌ların pozulmaları hər kəsin ayağını tutar.

   Belə bir kəndlər başqa kənədlə, şəhərlərə gedən yol‌ların yol üstünə düşdükdə örüş‌lərinə oyarılmadan girilər. keçmişdə‌ki düzən‌ləri pozular. yoldan keçənlərdən qorunmaq üçün, həy‌ətlərini hasarlayıb, qapı qoyarlar. yoldan keçən‌lər də bağlarına, örüş‌lərinə girsə‌lər yaxşı qarşılamazlar. orüş‌lərə girənlər kəndin varlığını hədələyirlər.

   Yüz il bundan öncə şəhərləri qorumaq üçün qalaları yiyələ‌nirdi‌lər, ölkə‌ləri qorumaq üçün sınırları yiyə‌lə‌nirdilər. yügürmə‌lər üz-üzə olurdu. millət‌lər üz-üzə gəlmə‌lərə hazırlanırdılar. dünya yüz ildə çox yehin dəyişdi. keçmişdə‌ki qalalar varlıq‌ları qorumaq üçün yox bəlkə keçmişləri xatırlamaq üçün qullanılır lar.

    Örüşə girən‌lər səs‌sizcə‌sinə girdi‌lər. örüşün köpəyni belə oyandırmadı. ev yiyə‌si də oyansaydı, dil‌lərini işə salıb, özələrini evə qonaq elə‌dilər. birdən hər kəs örüşlərini başqalarına verilməyin duyanda qonağın nə olduğunu başa düşdülər. qonaq yer elə‌mişdi heç, başqalarına da özünü ev yiyəsi kimi də soxuşdurmuşdu.

Gec oyanan‌lar, duvarları çəkib, qapı‌larını qoymalı‌dırlar. səs‌siz girən oğrular, çağırılmamış qonaq‌lar, mal‌ qardaşı‌‌dırlar.

DİL VARLIĞI 5 (ƏSAS OLAN ANA DİLİ DİR)

   Bir dildə olan‌lar(ana dilləri bir olan kimsələr), dünyanı fərqli yerlərində yaşadıq‌da, başqa dillə tanış olurlar. tanış olduq‌ları dilin durumundan asılı tanış olduq‌ları dilə bağlı‌lıq‌ları fərqli olur.

    Bu dildə olan‌ların dilə‌ləri dünyanın egh‌mn dilə‌lərin birindən olsa, başqa dili öyrənsə‌lər də, başqa dildə olan‌ları öz dil‌lərinin etgi‌si altına apara bilərlər. əlbət toplumçu-dilçi bilim‌adam‌ları, iki‌dilə‌lik başlığıla, olduğu qədər araşdırıb‌lar.

    Bu qonunu araya atmaqda, öz dilimizdə danışan‌ları nəzərə alıram. siyasi nədən‌lərə görə bu dil ege‌mən dil‌lərin içində olmadığı üçün, bizim dildaş‌larımız başqalarının etgi‌sinə məruz qalıb‌lar. məruz qalan‌lar üç yol seçibə‌lər;

1 - etgi‌liyən dilin egəmənliyin altında öz dilinə unutmağa çalışıb.

2 - iki dili də öyrənib, ancaq sözlərini geniş alanda yaymaq üçün, qol‌landığı yazı dili etgi‌ləyən dil olub.

3 - iki dili öyrənib‌lər, ancaq sözlərini başqalarına çatdırmaq üçün, etgi‌lənən dili (öz dillərini ) seçiblər.

   Yuxarıda vurğuladığım üç yoldan, ikinci yolu çox‌ları bəyə‌nirlər. bu bəyə‌nməyə iki yaxşı nədənə‌ləri olur. birinci‌si sözlərini hər kəsə çatdırmaq, ikinci‌si öz dil‌lərini yaddan çıxarmamaq. istər-istə‌məz belə düşünənlər təkcə özlərini etgi‌lə‌d‌iyi, dil fəza‌sına tanış olduq‌ları üçün, ana dildaş‌larının başqa dil‌lərin etgi‌ləyən fəzalarında ola bilmirlər. o etgi‌li‌yən dil ilə tanış olmadq‌ları üçün dil‌birlərinin fəzaların uzaq‌laşırlar.

    Bunları bir kimli‌yə bağlayan ana dil olmağını nəzərə alanda, bütün etgilənənlə‌rin ortaq fəzaları elə bu fəza olur. onlar bir dildə yazıb-oxuduq‌ları üçün bir-birlərindən çox uzaq‌laşmırlar.

    Artırmalı‌yam, bir dil işlə‌nilməsə nə qədər də güclü dil olsa, zaman sürə‌sində gücünü azatmalı olacaq. başqaları irə‌li‌lə‌dik‌ləri zaman bunlar yerlərində dayanmalı  olacaq‌lar. başqalarının etgi‌sindən qurtulan zaman onlara qalan ana dil‌ləri olacaq. ana dil‌lərini dəyişdikdə iki yandan da quvulmalı olurlar( analar, öz ana dil‌lərini uşaq‌larına öyrətməyən zaman‌lar ) etgiləndik‌ləri dili ana dil seçələr. ana-ata türk olsalar da uşaq‌lar özlərini fars, rus nə bilim nə bilə‌lər.

    Sözləri yadırqadıqda söz dağarcıq‌ları kiçilib, dilləri qısırlaşacaq. dilləri qısırlaşdıq‌da ana dilini qisir bilə‌cək‌lər. beyin‌lərində ana dilinin quruluşunu ö‌‌zgə gördükdə , ana dilini bilim dili ( elmi dil ) bilməyə‌cək‌lər.

DİL VARLIĞI 4

   Dilə‌ yanaşan‌lar təkcə, fılosof‌lar, dilçi‌lər, toplum bilim‌adam‌ları, siyasət‌çi‌lər olmuyub‌lar. din nəbi‌ləri də dilə yanaşıb‌lar. yetişdirildik‌ləri toplum‌ların dilləri, allahın təkcə sunduğu dil‌ kimi tanıt‌dırılmayıb‌lar. tam tərsinə, din‌lərin bütün‌lüyündə dil‌lərin fərqli olduq‌larını nəzərə alınaraq heç bir dil üstün tütülmüyüb (sözdə dəmokurası bağıran‌lar " üçüncü dünya dəmokurası‌sı " , hələ bu məseləyə ürəkdən inanmayıb‌lar ).

    Bu arada nəbi‌lər olan toplum‌ların dil‌ləri, onların gətirdik‌ləri kitab‌ların dili olduğu üçün, qutsal‌lıq qazanıb‌lar. bu qutsal‌lığı dini alan‌lar o dil‌lərə qazanıb‌lar. nəbi‌lər bu qutsal‌lığı vurğulama‌ıyb‌lar. onlar bütün dil‌ləri, tanrının insan‌lara verdik‌ləri pay bilib‌lər.

    Toplum‌larda, iki kimlik hər nədən çox etgi‌li olub‌ dır. birinci‌si dini kimlik, ikinci‌si milli kimlik ( milli yeni yaranma olduğuna görə, toplumun birli‌yini sağlayan kimlik destək yaxşı olar) olub. keçmişdə dini kimlik lap çox etgi‌ləyən kimlik olub. ola bilsin son iki yüz ildə dini kimlik, yerini milli kimlik‌lə dəyişsin, ancaq hələ də var dini kimli‌yin etgi‌li olduğunu görə bilirik. milli kimlik‌lər sonradan çizildik‌ləri üçün, fərqli açılardan fərqli tərif‌lə‌nirlər. daha doğrusu durumla asılı dəyşdirilirlər.

     Bu arada toplum‌ların vətəndaşlıq kimlik‌ləri dəyişilirsə, ancaq dil, din‌ləri dəyişmirlər (dəyişik‌lər nəzərə gəlmir‌lər, dəyişik‌ləri yüzil‌lər bilindirir). vətəndaşlıq‌lar yeni kimlik tərif‌ləmək‌ləri zorla yeridirlər. yeni yaranan kimli‌yə, tanrı qutsal‌lığı bağış‌layırlar. yeni yaratma qutsal‌lıq‌lar insan‌ların aralarında keçici olaraq yaranır. gərək‌dirən‌lər bitəndən sonra bütün tərif‌lə‌nən‌lər pozulurlar. insanlığa qalan bir böllü günah olur (Stalin, Hitlər lə yandaşlarına tay kimsə‌ləri məndən çox saya bilərsiz).

    Bir zaman savet rəjimi(soviet union), orda yaşayan bütün millət‌lərə yeni bir kimlik tərif‌ləməyə çalışdı. bu kimlik‌də bir nəsil bütünlük‌lə doğulub ölsə‌lər də, sonunda çökmə‌li oldu.

    Yeni yaranan kimlik‌lərin biri də, Hind yarım‌adasında yarandı. bir ömür bir yerdə yaşayan‌lar özəlrini yeni‌dən yaşatmaq üçün, inəglis‌lə savaşdılar. bir kimlik qazandı‌lar. bu kimlik iki kimli‌yə çevrildi. biri musluman, biri hindli. musluman‌lar iki dəstəyə bölünürdülər. ordu dilli‌lərlə, bəngal dil‌li‌lər. ordu dil‌li‌lər yeni yaranmış vətəndaşlığı ordu kimli‌yi üzərində qururdular. bu birli‌yə ( ordu dili əsasında birli‌yə ) əngəl olan kim‌l‌iyi yenmək zorunda qalırdılar.

    Bəngal‌ların dil‌ləri, özlərinə yaxın bildik‌ləri toplum tərəfindən ( ingilislilər heç olmasa o  onları kökdən silmirdi‌lər) bütünlükələ hədələ‌nirdi. ona görə də onlar yeni‌dən özləri‌ni tərif‌ləmək zorunda qaldı‌lar. bəngal‌lar bu dönə dil‌lərini saxlamaq üçün, savaşdılar. dillərilə birlikdə yeni devlət-milləti yaratdılar. onlar ana dilinin dünyaya önəmsətdirdilər. bütün dil‌lər ana dil olduq‌ları üçün yaşamalı‌dırlar. yasaq‌lanmamalı‌dırlar. belə yasaq‌lanmalar təkcə üçüncü dünya ölkə‌lərində indi‌likə‌də yaşayır.

     Bizim dilimiz də, əlli ildən artıq toplum arası danışıb-yazmaq imkanından rəsmi yasaq‌landıq‌dan sonra, yasağı rəsmi olaraq qaldırılsa da, ancaq qeyr rəsmi olaraq yasaq‌lanılır. bəlkə bu yasaq‌lanmaların nədəni burda yaşayan‌ların türkcə‌ni mənimsə‌mə‌dik‌ləri dir. yasaq‌lanma‌ları qaldırmağa özgə‌lşmiş dil, özləşmə‌li dir.

DİL VARLIĞI 3

      Dil, ilgi‌‌ni sağlayan arac ‌dır. insanda dilin yaranıb, gəlişməsi‌nin haçandan başlandığını dəqiq‌cə‌sinə bəlirlə‌də bilməyib‌lər. insanın dilinin keçmişini araşdırmaq üçün, əsgi‌dən qalan yazılı (şəkil, xət, cızıq, simbol və . . . ‌ ) abidə‌lərdən yararlanırlar.

   Yazılan abidə‌lərdən neçə‌si zamanın həcməsindən qurtulub qalmağını heç kəs bəlirl‌‌əyənmiyib. zaman sürəsində quylanıblar.

     Abidə deyilən tapıntı‌ların neçəsinə inana bild‌iyimizi indi‌likdə bir kəs deyə bilmir. ancaq indiki dünyada keçmişdən qalan abidə‌lərə, yüksək dəyər verirlər. yazılı löhə‌lərin qundarma olub-olmadığının indilikdə bəlirlənsə də, hər kəsə qanıt‌lanmır. millət‌lərin dil‌, tarix‌, kimliklərini bilindirən‌lərin siyasal görüş‌lərini nəzərə alsaq, onların əldə etdikləri hər nəyə şübhə‌li yanaşmalı‌yıq.

    Onların sonuc‌larını,  dil‌lərin indiki durum‌ları etgiləndirə bilər. dil‌lərin son iki yüzildə teknoloji gəlişmhəsinə yanaşmağı nəzərə almasaq ( teknoloji gəlişmə‌sində dil‌lərə yerlə‌şən sözlər qondarma sözlər olub.) dil‌lərin quruluşunun uzaq-yaxın keçmişini bəlirləyə bilə‌lərik.

     Dilin kültür daşıma rolunu nəzərə alsaq, bir dilin o kültürə ayid özə‌l‌lik‌lərini görəmə‌li‌yik. bu özəl‌lik dünya görüş‌, inanc‌, doğaya yanaşmaq, kütləvi yaradıcılq‌ və dəb‌lərini özündə daşı‌malı‌dır. özəl‌liklərin zaman sürəsində başqa kültürlərdən etgi‌lənmə‌si də özünü dildə yansıdır.

   Dilin önəmi dünyada, adını bir millətə verhəbiləcək qədər yuxarı dır. bir çox ölkə‌lə‌rin adları, oralarda yaşan toplumun dili‌lə adlanıb. dünyada 3000-6000 arası dilin olduğunu bildirirlər. lap çox dil bilənlər, 10-yirmi dildən artıq bilənməzlər. bu dillərin içində barmaq‌sayı dil‌lər ortaq dil ola bilirlər. zaman sürə‌sində hər bir ana dilin içində olan ağızlardan yeni dillər yaranırlar.

    dil‌lərin içində ölənləri də olur. keçmişdə‌ki dil‌lərin içində Sumer, Elam dil‌ləri ölüb‌lər(onlarda danışan kimsələr qalmayıb). sümerlərin özəl‌lik‌lərini biz bölgədə olan dillərdə görə bilirik. ancaq bu dil‌lərdə danışan‌lar olmadıq‌larına görə ölü dil sayılırlar.

     Bir sıra dil‌lərin ölməyilə birlikdə, başqa dillər doğulurlar. bu dillər neçə dilin ortaqlığıla yaranırlar(pidgin). hər dildən də bir sıra özəl‌likə‌ləri qazanırlar. belənçi dilələr, ana dilinə çevrildikdə, yeni dil yaranır(kriyol). bu dil yeni olduğu üçün , özünə özəl dünya görüşü də olmur. başqaların dünya görüş‌lərini mənimsəməyə başlayırlar. belə dil‌lər, devltəi dil olduğunda, yaşamaq imkanı tapırlar. ancaq belə bir dildə, hər nə qondarma olur.

    ana dil‌lərin keçmişi dil‌lərin içində dir. dil‌lər yazılıb, yazılmadığına baxmayaraq, xalqın içində işlə‌nilən dil, dilin keçmişindən xəbər verir. dil‌lərin birbirlərindən etgi‌lənməyin nəzərə alsaq, ana dillərin içində özləşmiş başqa dil‌lərə ayid özəl‌likə‌ləri də görə bilə‌rik. belə bir dil‌lər gələnlərə donlarını geyindirirlər.

    Azərbaycanda olan türk dili, ana dil‌lərdən olduğu üçün, keçmişini dilin özündə saxlaya bilib. başqa dilləri etgi‌ləyib, etgi‌lənib . bu dildə yazılan bəlgə‌lərin çoxu indi‌likdə gözlərdən itirilsə də, bu dil öz içində, milləti‌nin keçmişini saxlayıb. bu dil-‌lə duruşan‌lar bunu başa düşənməyib‌lər.

     Türkcəmiz basqı‌lara baxmayaraq, bölgəyə yansı‌yan kültür varlıq‌larını (bayram, çərşəmbə‌lər, bərkət‌lərin sufrası, qış, çillə, çilləgecə‌si, sonay, sürgün və . . . ) son yüz il‌lərə kimi saxlayıb. nə qədər dünyada başqaları zorlasalarda, hələ də dil kimli‌yin bütün yükünü təklik‌də daşı‌yır. bu dil təkcə azərbaycan yox, bölgə‌də olan‌ başqa xalq‌ların mə`nəvi mirası sayılır.

     Bu dili qorumaq, hər millətdən çox, azərbaycanlı‌ların görəvi ‌dir. ancaq başqa millət‌lər də , kimlik‌lərinin bir parçalarını bu dildən aldıq‌ları üçün, bu dili qorumalı‌ dırlar .

DİL VARLIĞI 2

   Dilə yanaşan‌‌lar, avrupa ölkə‌lərində (öz dil‌ləri üzrə) dilələ maraq‌lanan bilim adam‌ları dırlar(diçilərdilər). avrupa dillərindən başqa dillərə yanaşan‌lar isə siyasətçi‌lər olub‌lar. dünyanı dulananıb tanıdıqdan sonra, dünyanı özləri istə‌dikləri kimi yazmağa başladılar . onlar, səyyah adıla da gəlsə‌lər, devlətlər tərəfindən dəstəklənirdilər. gərək‌ləri olan hər nəyi, onları dəstək‌ləyən devlət‌lər çatdırırdılar.

    Onlarla birlikdə bir sıra ölkə‌lərin özəllikləri, yaşayan‌ları bilmədik‌ləri yerlərdə onlar tapıb, tarixlərin yaranmasına nədən oldular. orta doğunun yazanlarıla gəzən‌lərinin tanınmış adlarından neçəsi aşağıda gəlir.

     Pietro Della Valle ( venizli, birinci adam olaraq təxt cəmşidi tanıtdırdı), Thomas Herbert, Jean Chardin,  Jean-Baptiste Tavernier , Edward Granville Browne( iranın  ədəbiyatının tarıxını yazan, seyid həsən təqi‌zadə ilə  məhəmmədəli fruği‌nin ustadları), Vladimir Minorsky.

    Gəzən‌lər gəzmə‌mişdən, gəzilən yerlərin dil‌lərini öyrənib, sonra gəzn yerlərini yazmağa çalışırdılar. gəzməkdən qayıdandan sonra, böyük iş‌lərin başına keçirdilər.

   Müstəşriq adlanan‌lar, belə‌lik‌lə özlərinə bilim dünyasında yer qazandırırdılar. onların yazdıq‌ları dünyanın and içilən əsərləri olurdu. indi də var belə dir. onlar gəz‌əyə‌nti qılığında, doğu ölkə‌lərini tanımağa başlasalar da, bilgi‌ləri toplayandan sonra, şərq ölkə‌lərini almağa çalışdılar. diş‌ləri batan ölkə‌ləri dizə çökdürüb yiyələndilər. yiyə‌lənmək‌lə birlikdə istə‌dik‌lərini yazıb, hər kəsi inandırdı‌lar.

   Dilə yanaşan müstəşriq‌lərdən tanınmışı ingilisli William Jones dir. böyük britanyanın elçi‌si olaraq hind də "sanskrit" dilini öyrənib incə‌lə‌məyə başladı . o dil‌lərin qohum‌luğunu tərh edir. o hind-avrupa dillərini qohum‌luğunu isbat‌layandan sonra, dünyada dil‌lərin qohum‌luğu əsasında soy bəlirlə‌mək ortaya çıxır.

    Fransalı Arthur de Gobineau aryan soyunu, dil‌lərin qohum‌luğu çərçivəsində, üstün olduğunu vurğuluyur. bu vurğulamaq , hind-avrupalı dilli ölkə‌lərində, irqçi‌liği gücləndirməyinə nədən olur. aryantalizm dünyanın iki savaşının nədəni olur. alman‌lar yeniləndən sonra aryantalizmi çığıran‌lar üzdə çığırmağı kəsirlər. aryantalizm yayıldığına görə özlərini aryalı bilənlərin, qanında yaşayır.   

     Hİnd-avrupalı dilli dil‌uzman‌ları, dünyanın dil‌lərini hind-avrupalı dil‌lə ölçüdə dəyərləndirməyə başlayırlar. dil‌lərin qohum‌luluğundan, özlərini əmoğlu qazandıran avrupalı‌lar, sonra dil‌lərə fərqli yanaşsalar da, yaydıq‌ları ırqçılıq, onların savunan‌larını asyaya çəkdirir.

     Bu yaymağın nədəni gələ‌cək‌də özlərinə ayaq yerləri yaratmaq olur. onlar, başardıq‌ları qədər, yazılarında hind-avrupalı dilli‌lərin mənfəətinə işləyirlər. bu işlmək hər zaman, fərqli yön götürür . onların əllərində olduğu organ‌lar, bilimin bilmsəl mərkəzləri olduq‌ları üçün, dünyada yaşayan‌ların bütününü inandıra bildirir.

    Onları toxum‌ların necə səpilməyin dil‌ləri qohum‌luğu deyilmə‌mişdən azı iki yüz il öncə çizmişdilər. hind-avrupalı olmayan‌lar hər zaman kiçilməyə məhəküm olurlur. hind-avrupalı dilli olan‌lar , özlərini bir ailə‌dən bildik‌ləri üçün, sonunda avrupalı‌ların qovuşmalı olacaq  ikinci dərəcə‌li avrupalı.

DİL VARLIĞI 1

    Dili insan‌ların ilgi‌lənmək aracı tanı‌ıyrlar. bu günkü dünyada, siyasət‌çi‌lərin dilə görüş‌ləri hakim dil‌lərin ortaqlığında dünyalıq bir ortamı qurub, ilgi‌lənməyi sağlamaq‌ dır. bu görüş‌ləri rəsmi danışıq‌da dilə gətirmə‌sə‌lər də, qeyr rəsmi yerlərdə onların ağzından deyilib, iqdam olunur.

   Dilə yanaşmalar, elmi adam‌larının arasında fərqli olur. toplum bilim uzman‌ları, pesixoloji uzman‌ları, dilçi‌lər, filsof‌lar, yazarlar, şairlər və bir çox başqa uzman‌lar özlərinə özəl yanaşmaları vardır. hər bir özəl yanaşma alanının, çox çeşitli yanaşmaları olur. elmi yanaşan‌lar, dilin necə yönlənməyinə höküm verənmirlər. onlar təkcə dili öz görüş‌lərilə açıq‌layırlar.

    Dilin yönləndirəməyi siyasət‌çi‌lərin əli ilə olur. dil‌lərin necə yönlənməkləri, onların seçdiyi siyasi görüş‌ləridən asılı olaraq fərqli olur. bu yanaşmalardan neçə‌sini sizlə birlikdə gözdən keçirirəm.

     Komonist ‌ölkə‌lərin hakim‌lərı, görüş‌lərinin alt yapısını iqtisad tutaraq, böyük dəyişik‌liklərin nədənini ekonomi biliblər. iqtisadla birlikdə xalq‌ları savunduq‌ları iddialarına görə xalq‌ların dil, kültürlərinə sayğı‌lı olduq‌larını göstrəməyə çalışırdılar. bu çalışmalarda uzun sürə‌li siyasətlərində xalq‌ları bir ana xalqın(hakim xalqın) çevrə‌sində birləşdirəməyi sürdürürdülər(qardaş xalqların ortaq dilləri olamalı idi o da hakim xalqın dili olacaq, niyə ki ortada olduqları üçün bütün xalqlar bü dillə tanışlıqları başqa dillərdən çox dır). belə davranmada birləşdirmə təkcə iqtisadda olduğuna görə başqa yönlərdə qabarılmırdı.

   Libral dəmokurat ölkə‌lərinin hakimləri görüşə‌lərində olduqca diqqətli dirlər. basqı‌ları üzə çıxartmırlar. ancaq onlarda da bir dil hakim olur. hakim olan dili də hər kəs öyrənmə‌li olur . ancaq onlarda bütün dil‌lərini istə‌yən‌lər dilə‌lərini qorumaq imkanı verilir. onlar öz dil‌lərini hakimli‌yni yayın‌larda ( filim, dərgi, kitab, tiyatr, müsiqi‌ ) sağlayırlar.

    Bu iki görüş‌dən sonrakı görüş‌lər, faşıstı görüş‌lər olurlar. bu ölkə‌lərdə üstün soydan olmağı çığırırlar. bu çığırışdan utanc yox fəxr eləyirlər. güc‌ləri çatan‌ları silməyə çalışırlar. bu görüş‌lər tarixin binövrə‌sini quran olub. son yüz illərdə bütün böyük savaş‌lar elə bu görüşə dayanaraq olub.

   İkinci dünya savaşından sonra belə düşüncə‌lərin aydın‌ca deyilmə‌si gəlişmiş ölkə‌lərdə aradan gedib. ancaq bu görüş‌lər üçüncü dünya adlanan ölkə‌lərə bir siyasi görüş olaraq yansıdıqdan sonra, indi də var yaşayır. əlbət üçüncü dünya ölkə‌lərində bu görüş‌ləri yaşadan‌lar gəlişmiş ölkə‌lərin adam‌ları olub(uydurduqları yazılarla millətləri bir-birinin canına salıblar).

   Müstəşriq adlanan bütün avrupalı‌lar, bilim adamı yox, bəlkə politik adam‌ları olublar. ona görə də çizdik‌ləri hər bir çizik, millət‌lərin düşmənliyinə nədən olub.

    Artırmalı‌yam, üçüncü dünya ölkə‌lərinin bütün görüşlər‌də olan siyasətçi‌ləri ( komonist, socalst , libral dəmokurat, dinçi ) ilk şüvünist olub sonra başqa görüşə yönlirlər.

    Bu günkü dünyada dillərin yaşamağı, rəsmi olmadıq‌‌da çətin‌lə‌şir. üstlərinə basqı olduqda ölümə gedirlər. bütün dillər rəsmi olmadığı sürəcdə, zaman boyu ölməyə irəliləyəcəklər. bu irə‌li‌lə‌məyin qarşısını almaq, o dildə doğulub , yaşayan‌ların boynuna dır .

    Yuxarıda dediyim kimi, dil‌lərin ölməyinə səbəb olan‌ yanaşmalar, siyasal yanaşmalar dır. qudrətə çalışdıq‌ları üçün, dildən də güc simgə‌si olaraq faydalanırlar.

DOĞUCU YARADICILIQ

     Hər kəs azərbaycanda Üzeyir ‌Hacı‌bəy‌li‌nin yaradıcılığından bir sözlər tapıb deyəbilər. şərq dünyasının müsiqi nabiğəsindən tütüb, el xadiminə tay adları qulağımıza dəyə bilər. Üzeyrin yaradıcılığı neçə yönlü dir. bu yazıda toxunduğum azərbaycan xalq mahnı‌larını toplamağı dır. o bu işlə elin arasında yaşayan havalarını əliçatan sayda yazıb saxladı .

     Üzeyir bu iş‌lə azərbaycan müsiqi‌si‌nin yaşadan qolunu gündəmə gətirdi. üzeyir elmi müsiqi‌ni bilmək‌lə birlikdə xalqın müsiqi‌sinin nə dəyərdə olduğunu da bilirdi. ona görə də o yanaşdığı kimi heç kəs müsiqi‌yə yanaşanmadı (əlbət şərq ölkə‌lərində).

    Bunları dedik‌də azərbaycana bir başqa nabiğə də gərək‌liliyi ortaya çıxır. o da dilçi (dili tanı‌yan biri), dir. dilçi dedi‌yimdə ədəbiyat‌çını demirəm. birinci mənimsə‌d‌iyi dilçi‌lik olmalı dır.  sonra, ədəbiyat‌çı da ola bilər. xalqın dilində olan sözcükləri, deyim‌ləri əlindən gəldi‌yi qədər yığıb, gündəmdə saxlaya bilə. dilimizi bütün ( ağızları‌la ) ləhcələrilə‌ açıq‌laya. dildə nə vardır görə bilə, heç nəyi görəmə‌məzlikdən gəlmiyə. eyni zamanda dünyanın yeni dilçiliyilə də tanış ola. heç olmasa bölgə də olan dillərlə(rus, fars, ərəb) birlikdə ingilizcə  və bölgənin əsgi dilləri(sümer, ilam...) ilə də yaxşı tanış ola.

Siz nə deyirsiz belə birləri tapılıb, görüş‌lərini yaya bilə‌cək‌lər yoxsa xalq işlə‌dən hər sözü basdırmalı‌ıyq.

XALQ DÜZ DANIŞIR

    Biraz dildən başları çıxan‌lar(daha doğrusu özləri özlərinin baş‌ları çıxmağına inananlar) dilin necə işlənməyinə kəsin höküm verirlər. bunların bir çox‌ları sözlərini qanıt‌lamağa, keçmişdə yazılan kitab‌lardan yararlanırlar(filologiya). belə yararlanmaq sünnəti, dilə yanaşan‌ların obrazı dır. onların oxuduq‌ları kitab‌lardan eşiyə hər nəyi yalnış bilirlər.

      Onlar əllərinə bir kəsər(qeyçi) alıb, dilin obaş-bubaşını yontuyub tər-təmiz dil ortaya qoyurlar(azarkeş, təşəbbus, ihatə dayirəsindən xarıc, sərbəst, nuşabə və bir bollu bunlara tay uydurulmuş sözlər). ütülənmiş dil ortada olduqda gördük‌ləri iş‌lərdən belə fəxrlənirlər.

  

   Ortamı da elə götürürlər hər kəs onlara tay düşünmə‌sə, xalqın dilinin düşmani tanınıla. xalq dili deyib, bu dili aşağılayan‌lar yaratdıq‌ları qisir dil formalarını topluma çatdırırlar. yeni bir sözcüyə gərək olursa, qol‌larını çırmalayıb, yeni sözcüyü ütülü çıxarırlar(sözcüklərin ütüləri baş kəsir). dili ütülüyən‌lərə ütülənən hər bir nəyin xabı getməyini vurğulamalı‌yam. xabı getmək ( köhnə‌lib, ütülə‌dikdə şax duranmayan nəsnə ).

    Bir dildə danışan‌lar, çeşitli yerlərdə, çeşitli ağızlarınan danışırlar. bu ağızlarda yaranan sözcük‌lər, dilin doğulucuğu sayılmalı dır. xalq içində yaranan sözləri görmüyənlər xalqın danışığına pülçük quşmamalı‌ dırlar. onlar bilmə‌li‌dirlər; xalq düz danışır.

DUMANLI TƏBRİZ

" Dumanlı Təbriz ", Məhəmməd Səid Ordubadı -nın ölüm‌süz rumanının adı dır. təbrizə dumanlı təbrizdən sonra başqa ad yaraşır mı?  heç zaman duman təbrizin başından çəkilməyib, təkcə azalıb-çoxalıb.

Bu günlər, iranın devlət ‌telvizyasının birinci tele ‌kanalında " təbriz dər meh " adında bir dizi yayılır(ekran edilir). dumanlı təbrizi, "təbriz meh ‌alud" adına farscaya çeviribi‌lər. mən görən sekans‌larda qacarlar özəl‌likə‌lə Abbas Mirza təsvirə çəkilib. Azərbaycan rus‌larla savaşmağa yadaq‌lanır.

   Sekans‌lar Azərbaycanda(təbrizdə) azərbaycanlı‌ların arasında keçsə də, danışıq‌ların bütünlüyü farscadır. farsca olduğundan karakterlərə yanaşmaq farsca olub(elə bil azərbaycanlılar utana-utana farsı danışırlar, yanlış duyulmasın bu utanc farslardan utanmaq dır, dillərini düz danışılmadıqları üçün). yönətmən azərbaycanlı‌ların azərbaycan toplumunda davranış‌ların araşdırmayıb. Abbas ‌Mırza, azərbaycanlı, türk göstərilə‌rək türk karakterin özəl‌lik‌lərini daşı‌mır.

    Keçn il, "Şəhriyar"-a çəkilən dizi‌də də Şəhriyarı, istə‌dik‌ləri kimi göstərmişdi‌lər. Şəhriyar, fars‌lara şeir demişdi. şeirlərindən onu təsvirə çəkmə‌li‌dirlər. amma çəkməmişdi‌lər. Azərbaycanı istə‌diyimiz kimi filmə‌lərdə(kinolarda) izləməyə həsrət qalmışıq.

    Savet‌lər devri azərbaycan respublikasında Azərbaycan kinoları(filmləri) çəkilib. o film‌lərin indi də, baxıldıqda gözl‌lik‌ləri üzə çarpır. nə qədər baxsan genə baxmaq üçün maraqlanır‌san(elə ona görə də bütün azərbaycanın bütün telekanalları iki də bir onları yayır!).

     O gözəl film‌lər də azərbaycanı bir özəl görüş açısından(sol görüşü filmlərə yansıdılıb) təsvirə çəkdik‌ləri üçün azərbaycan fəzasını olduğu kimi göstərənməyiblər. bulanmağına baxmayaraq onlar hələ də əl çatılmazdılar.

    Gözlərimiz dumanlı təbrizdə azərbaycanı mənimsə‌dən yönətmə‌ni axtaracaq.

VALENTAYN DÜNYALAŞMIŞ SEVGİLİLƏR GÜNÜ

   Fevralın on‌dördü, valentayn adlanan dünyada sevgi‌lilər günü, dünyalıq şənlik günü olaraq qutlanılır. dəyərlərin dəyişilmə‌si, keçmişdə yaşanan yasaq dəb‌lərin simbolik gününü, gündəmimizdə bayram kimi ortaya gətirir.

    Sevgiyə qarşı‌ durmaq hər zaman yaşasa da, xoş alınmayıb. toplum‌ların çoxunda belə sevgi‌lərə qaçaq yolu tapılıb. bu sevgi‌lərlə sərt davranmaq‌ların inanılmazları osturəyə çevrilib‌lər. qarşı‌durmalara təpgi‌göstərmək üçün günlərin birini simbolik olaraq abartmaq gözəl iş dir.

    Azərbaycan‌da Aslı-Kərəm çoxdan yaşayır. çoxdan dedik, Aslı-Kərəm də insan yaşayışının ilk günlərinə qayıda bilər. ancaq zaman sürə‌sində toplumun inanc‌larını  öz içinə alıb( artıq bilgi‌ni Mir Əli Seyidsəlamət-in Aslı-Kərəmi açıq‌ladığı kitab‌dan oxuya bilərsiz). başqa millət‌lərin də arasında belə yanaşmalar çox olub.

    Valentayn gününü dünyalaşdıran xırıstıyan‌ların gücü olub‌dır. dünyaşlaşmağına qarşig‌ələn deyilik. bu gündə xırıstı‌yan‌ların keşiş‌ləri sevgi‌li‌ləri bir-birinə qovuşdurmaqda suçlanır. yasaq olunmuş evli‌lik‌lərə qarşı gəlir. əlbət bu yasaq‌lanmaq insanın təbiətinə qarşı yasaq‌lanmaq dır. Azərbaycan toplumunda belə yasaq‌lanmaq olmuyub.

     Dünyalaşmış günləri qut‌lamağa qarşı gəlmək xoş deyil, ancaq dünyalaşmış günlər özümüzə ayid olan  miflərimizi yadırqatdırır. yadımzdan çıxmasın Aslı-Kərəm Azərbaycan ayın‌düşüncəsi‌nin(Mythycal Thought) açarlarından biri dir.

     Xatırlatmalı‌yam; sonayı ( Nasir Mənzuri Avava rumanında təsvirə çəkib) sevgi‌li‌lər günün yerinə işlətməyi vurğulayan‌lar olur. vurğulayan‌lar, sonayı əbədi sevgi‌lənmək, tikralanan sevgi nəzərdə almalı‌dırlar. yanı valentayn‌-la bir tutmamalı‌dırlar.

      Biz bu tikrarlanmağı Aslı‌la Kərəmdə də görə bilirik. onların yanmağından gül‌lər açılıb, böyüyür. yeni‌dən birbirlərinə çatmaq istə‌yəndə yanırlar. əbədi tıkrarlanır. bu da, azərbaycanın ayındüşüncəsinin özəlliklərindən biri sayılır.

FARSLARA BAĞIŞLADIĞIMIZLAR

     Türkə‌lər özlərini buralı(iranda yaşayan türklər, bəlkə də ölkənin yüzdə çoxu)  bildirmək üçün boğazlarını yırtırlar. sonunda da buralı olmadıq‌lar bir təhər onlara çatdırılır. buralı olmadıq‌ları hər gün qol‌qanadlanır. qol‌qanadlanmaq‌larına, özlərini fars bilən türk‌lərin izləri daha çox aydın dır. türk‌lərin özgələşmə‌ləri türk şübhə‌si olan hər bir olay, törən , dəb, mahnı, şeirlərə yansı‌yır.

      Türk‌ləri öz varlıq‌larından özgələşdirməyin türk‌ləri savunan‌ların beyin‌lərində şubhə ‌yaradana qədər ozanır. şübhə yaradılan varlıq‌lar tez yadırqana bilinirlər. biz(türklər) bu yerə çatmadan öncə farslara bağış‌ladıq‌larımızdan önəmli‌lərini sıralayaq. sıraladıqda görə bilərik farsları yaşatmağa olsa belə özümüz kimi yaşamalıyıq.

• Başında duran fars deyilən varlıq dır. osmanlı‌lardan fərqlənmək üçün avrupalı‌ların yardımıla bu varlığı yaradıb, savundıq.
• İkinci‌si iran dır. türk‌lərin yaşatdıq‌ları yer sonunda özlərinə özgə‌ləşdirildi.
• Üçüncüsü; il‌ bayramı(farslar novruz bayramı deyirlər), çöl bayramı, bərəkət‌lərin sufrasını(farslar həftsin deyirlər), çərşəmbə‌lərimizi(farslar təkcə son çərşəmbəni bilirlər), çillə, bəli-brun (farsların elçilikləri əslində bəli büyürün dır), evlənmək dəbləri, şiə‌çilik dəblərini  deyim‌lərini ( türklər türkcədə olan‌ deyimləri farscaya çevirdilər).
•  Dördüncüsü; milli‌ onurlarını, məşrütə inqılabı‌la azadlığı tərənnüm etdilər.
•  Beşinci‌si  yeni dünyanın gəlişmə‌lərini
•  Altıncı‌sı; tarix, dil , keçmiş, memarlıq 
• Yetdinci‌si özümüzü onlara qazandırdıq.

TOPLUMLARIN ETGİLƏNİB DƏYİŞDİRƏN KİMLİK ÖZƏLLİKLƏRİ

     Bir topluma bağlı olan kimsə‌lər, necə olmalı‌dırlar? dünyanın harda yaşamaq‌larına baxmayaraq, özlərini necə aparmalı‌dırlar. dünyada bir sıra özəllik‌lər dünyalıq olsa da, bir sıraları millt‌lərə, ümmət‌lərə(bir dinə bağlı toplum) ayid özəllik‌lərdir. bu özəl‌lik‌ləri kimlik özəl‌likləri tərifl‌əyib‌lər. təriflənməklə‌rə baxmayaraq, ortaq özəl‌likləri olan kimsə‌lər, onları(kimlik özəlliklərini) yaşadıq‌da, ya da yaşatdıq‌da ortaq özəl‌lik‌ləri ortaq ola bilirlər. bir topluma bağlı olan‌ların bütünü, toplum‌larının özəl‌lik‌lərini daşımaq görəvlisi olmazlar.

 

   Çevrə‌ləri dəyişildikdə‌ özlərini dəyişdirə bilərlər. dünyada güclü olan toplum‌lara bağlı olan‌ların içində özəl‌lik‌lərini saxlayan‌lar lap çox olar. onların çevrə‌lərinin dəyişilmə‌lərinə baxmayaraq egə‌mənlik‌ləri sürə‌n yerlərdə heç zaman kimlik‌lərini dəyişməyə çalışmazlar.

 

     Azərbaycan‌lı‌lar bir toplum olaraq son yüz illikdə egə‌mənlik‌lərini əldən verəndən sonra, kimlik özəl‌likə‌lərini dəyişdirəmək zorunda qaldı‌lar.

     Toplum‌da dəyişiklər zaman sürə‌sində oluşduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan k‌imliyinin özəlliklərini itirəmək izlərini aydıncasına görə bilərik. kimlik itirmələrini hər kəs bir cür yorur. azərbaycanın kimlik özəllikə‌ləri rus‌lar, fars‌lar, türkiyə‌li‌lər, inglo‌saksan k‌imlik özəllik‌lərinin basqı‌ları altında dəyişilir.

 

     Hərdən elə nəzərə gəlir, hər bir basqı alanına yaxın yaşayan kimsə‌lər özlərinin onlara basqı yapan toplum‌ların parçasına dönüşürlər. özlərinə aldırmadan başqa toplum‌ların kimlik özəl‌likə‌lərini savunurlar.

      Basqı‌ların fərqli yönləri olduq‌larına görə, özgə özəllik‌ləri mənimsə‌məklər fərqli olur. amerika toplumunun özəl‌lik‌ləri dünyalaşdıq‌ları üçün, başqa toplum‌ların tərəfindən mənimsə‌nilməyi lap çox olur. bütün toplum‌larda amerika‌ya oxşatmaları tapa bilərik. onlara oxşamaq üçün öz toplum‌ özəl‌lik‌lərini yadırqamağa fəxr eləyirlər.

 

     Azərbaycanlı‌lar türkiyə  özəl‌lik‌lərini özlərinə yaxın bildikləri üçün, könüllü olaraq türkiyə toplumunun özəlli‌li‌yini alırlar. türkiyə‌nin özü isə avrupa özəl‌l‌‌iyini götürdüyü üçün, azərbaycan kimlik özəl‌li‌‌yi daha çox yadırqanılır.

      Rus‌larla fars‌ların basqı‌ları çılxa olduğu üçün, yanaşmalar da fərqli‌ olub. azərbaycan keçmişdə bir sıra özəllik‌lərini fars‌lara verdikə‌ləri üçün, kültürl özəllik‌lərini bir bölümünün itirməyi az olur(farslara verdikləri bölüm). fars‌larla yanaşmada dil özəll‌iyin daha çox gözə çarpır .

      Rus‌ların indilikdə müstəqim basqı‌ları azalsa da, xuylarını onların kültürəl alanında olan azərbaycanlı‌lara çatdırıb‌lar.

TOPLUM EYİTİMİ

   Eyitimi‌ni sağlayan toplum, sonrakı nəsillərin çaşmağından qorxmaz. bir toplumun eyitim sağlamasında toplumda olan hər kəsin payı olmalı dır. toplumda olan‌lar milli varlıq‌larını yiyələ‌nirlər. toplum çeşitli insan‌lardan oluşduğundan, bütün qonularla maraq‌lanan‌lar olur. bu seçimdə heç bir zor olmur. uşaq‌lar da toplumun axını‌la yetişdirilirlər. uşaqlar yetişənə dək dəbləri(ənənə- gələnək) öyrənirlər.

 

     Toplum özü-özünü yetişdirdikdə başqa millət‌lə də özünü tütüşdürür. yaxşı‌larını seçir, yavalarını(kötülərini) buraxır. belə tutuşdurmalar dünyanın dəngəli gedişində olur. dəngələr pozulduqda, toplumlar qurbanlıq olarlar.

 

     Toplum‌ların aralarında fərqliklər çox olduqda(başqa toplumların gəlişmələri qabardırıldıqda), bir sıra toplum‌lar başqa toplum‌lara düşgün‌ləşirlər. bir sıra kültürlər dünyalaşırlar(golobalizate). dünyalaşmış eyitim sistemlərin(International Education) oluşdururlar. düşgün‌ləşmək toplum‌ların aydın‌larından başlanır. düşgün‌ləşmiş toplum, düşgünü olduğu toplum, ya da toplum‌ların bütün dəb‌lə, varlıq‌larını mənimsə‌məyə başlayır. mənimsənilən varlıq‌ları yaymaq üçün fərqli eyitim‌ləri gərkli ‌görənlər, yeni yaratma eyitim‌lərini toplum‌larına sağlayanacan, örnək toplum‌lar, özələrini dəyişdirirlər. aydın‌lar da özlərini örnək toplumlara yetişdirənmirlər.

 

    Keçmişdə‌ki eyitim‌lər (toplum öz dəyərlərini başqa nəsillərə toplum içində çatdırmağı ) heç bir pül xərclənilmə‌dən yaşam sürə‌sində yetənəkli irəliləyirdi. başqa təhər yönətmək istə‌yən‌lər toplumun iç eyitiminə yügürürlər. əl‌lərindən gələn, keçmişdə qalan bütün dəb‌ləri, milli varlıq‌ları pozub yerinə irəliləmiş toplum‌ların varlıq‌larını yerləşdirirlər. toplum‌ların fərqli‌ yerləşim‌ yerləri olduqları üçün heç zaman başqaların varlıq‌ları yerinə oturmurlar.

 

Başqaları irəlilədikcə biz özümüzdə yerlə‌şməyə çalışırıq. itirdik‌lə qazandıq‌larımız ödəşmirlər.

ƏBƏLƏRİMİZDƏN BALA QOL QAPILARI YARATDIQ

    "Əbəqola" adında oyunu uşaqlıq‌da Xoy-da oynayardım. uşaq oyun‌larının çeşitli‌liyi hər oyunu öyrənib yaxşı oynamağına təkin olardı. bölgədə oynanan oyunların hamısını oynayardıq. uşaqlar özləri oynayardı, kimsələr oynatmazdılar! eyitim toplumun içindəydi.

     Oyun‌lar durum‌lardan(isti-soyuq-yay-yaz..) asılı fərqli olardı. oyun‌ların çoxuna açıq alan gərkli idi. bir sıra oyun‌larda "ƏBƏ" adını görə bilirik. gizlən-panç oyununda da "əbə", gözlərini yummaq yerini bəlli eləyir. gizlə‌nə‌nlərin hər birini gördükdə əbə şübə‌lə‌nmə‌li‌ idi.

    Əbəyə yaxın sözcük oba(ulusal termin olaraq azərbaycanlılara təriflənməyib)  qulağınıza tanış olmalı dır. əbə ilə oba bir kəsin özünə qurduğu yuva deyilir. əbə oyun üçün yiyələnə yuva, oba isə gündəki yaşamda yurdlarda qurulub yiyələnən yuva dır(ev ilə evcik kimi). əbə ilə oba dan yiyə‌lənməsək başqaları onları yiyə‌lənə bilərlər. əbə‌siz qalan kimsə‌lər əbə tapanacaq qola dalısıcan qaçmalı‌dır‌lar. qolaya başqaları gücləri çatana qədər zıplayarlardılar. yaxın‌laşdırıb ana əbəyə salmağı qalsın, qıraqda özünə bir əbə baş‌bağlamağa bir gün çərləmə‌li idi. allah heç kəsi yurd dalısıca çərlət‌m‌əsin!

     Uşaqlıq‌da öyrənd‌iyimiz oyun‌ları, daldan gələn uşaq‌lara çatdırmadan yadırqadıq. bütün yurdlarımızı alıb əbə‌lərimizi doldurdular. yaxşı baxdıqda yadırqamaq‌lar birdən birə oldu. heç kəs bilmə‌di necə oldu. əbə‌lərin yerinə neçə‌qat naylon top‌larla bala qol‌lar(miniqapılar)  gəldi‌lər. kiçi, böyük, hər kəs top dalısıca qaçırdı, ayağı tutub-tutmayan şürt‌lüyürdü.

      Azərbaycan uşaq oyun‌ların bir sırasının çəkici‌l‌iyi büyün dünyalaşmış oyun‌lardan çoxudu. düşünürəm yadırqamış‌larımızı qaytarmaq üçün, bir nəsl çərlə‌mək də yetməz. bəlkə bizdən qalan oyun‌lar bir gün bizdən hüşlü-başlı olan toplum‌ların tərəfində yeni‌dən yarandı.

NİFRƏT

    Nifrət (Disgust) doğuran adam‌ların fəzasına girmək, ınsanı nifrətə sürüklüyür. nifrətə sürük‌lənmə‌kdən qurtulmaq üçün, nifrət doğurulan fəzalardan uzaq gəzməliyik. nifrət doğuran‌lar, analarının qarın‌larından nifrəti özlərilə bu dünyaya gətirməyiblər. dünyada yaşadıq‌ları sür‌əcdə nifrət onlarda canlanıb. nifrətin canlanmağı, insanın ruhu boşluq‌larından yarana bilər.

 

     Toplumda alınmamaq‌lar, gözlə‌nilən yerlərdə olmamaq‌lar, nifrətin yaranmaq nədən‌ləri ola bilərlər. kimsə‌lər olduqları yerlərinin gərçək görmədik‌ləri üçün onlar düşündük‌ləri yerlərdə duran‌lardan nifrət‌lə‌nərlər.

 

    İnsan‌larda nifrət yarandıq‌da, bütün yetə‌nək‌ləri nifrəti yaşatmağa yönlə‌nilir. belə bir kimsələrin beyin‌lərində, pozmaqdan sonra heç bir şey yer almır. bir iş görsə‌lər də pozmaqdan ötrü görərlər. bu adam‌lar özəlüklərində sorun olmasalar da, topluma yansadıq‌larında toplumu nifrətə doğru yönəldə bilərlər. bunların qarşılarında duran adam‌lar isə istər-istə‌məz nifrətə dolarlar. birdən görərsən, nifrət toplumun bürüyüb.

 

      Nifrtdən qaçmaq, nifrət‌doğuran kimsə‌lərin çevrə‌lərindən uzaq‌laşmaq dır. nifrəti doğuran‌lar, ilk baxışda nifrət‌li görünməzlər. daha doğrusu nifrət‌li belə davranmazlar. yaxın‌laşdıq‌da nifrət‌lərini başqalarının başına qusarlar. nifrət qoxusundan qurtulmağa, bir ömür qusl gərə‌kər.